هفدهمین شماره از فصلنامه تحقیقات کلامی منتشر شد

 در این شماره می خوانید:

1) ادلۀ عقلی ضرورت وجود حجت الهی و مسئله مهدویت / احمد شه ­گلی، عبدالحسین خسروپناه

2) عوالم پیشین در روایات اهل‌بیت علیهم السلام / علی افضلی، محمدرضا آرمیون‏

3) الاهیات سلبی و ایجابی در مدرسه فکری اصفهان / رضا برنجکار، سیدمسیح شاه­چراغ

4) امام رضا علیه السلام و مسئله رؤیت خداوند متعال / محمدهادی توکلی

5) بررسی اعتبار رؤیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در خواب با نظر به امتناع تمثل شیطان به شکل حضرت / علی‌اصغر نعیمی

6) بررسی خاستگاه نظریۀ «صرفه» و آثار آن در مبانی معتزله و شیعه / محمدهادی قندهاری، زهرا پنبه‌پز

7) بررسی انواع تحریف­ های حدیث ثقلین در منابع غیر شیعه / عبدالرحمن باقرزاده

مقاله 1: ادلۀ عقلی ضرورت وجود حجت الهی و مسئله مهدویت

احمد شه­ گلی

عبدالحسین خسروپناه

چکیده

مسئله «ضرورت وجود حجت الهی» از اختصاصات عقاید شیعی است و پیش از آن‌که در فلسفه و عرفان مطرح شود، ریشه در آموزه ­های دینی دارد. حکمای اسلام، عرفا و متکلمان با اقتباس از آموزه‌های دینی، هر یک از منظر خاصی به تبیین و تثبیت آن پرداخته ­اند. این مسئله در فلسفه اسلامی از طریق علت غائی، قاعدۀ امکان اشرف و نظام احسن، و در عرفان از طریق تجلی تامّ اسما و صفات الهی و واسطۀ فیض، و در علم کلام از طریق قاعدۀ لطف، اثبات می‌شود. براهین فلسفی و عرفانی، رویکردی وجودشناسانه به این موضوع دارند. این براهین، وجود حجت الهی را در نظام آفرینش، صرف‌نظر از کارکرد هدایت­گری و رهبری آن، ضروری می­ دانند، اما براهین کلامی مبتنی بر کارکرد دینی و هدایت‌گری امام و نیاز جامعه به رهبری است. در این پژوهش از طریق استدلال عقلی، ضرورت وجود حجت الهی در همۀ دوره‌ها اثبات می‌شود. علاوه بر صورت‌بندی ادلۀ مذکور، استدلال دیگری بر اثبات ضرورت حجت الهی از طریق فطرت مطرح می‌گردد. و از آن‌جا که مهدویت در امتداد حضور حجج الهی است، لذا اثبات وجود دائمی حجت الهی، زمینه‌ را برای اثبات وجود منجی موعود فراهم می‌کند.

 واژگان کلیدی: حجت الهی، ادلۀ عقلی، خلیفه الهی، مهدویت.

************************************

مقاله 2: عوالم پیشین در روایات اهل‌بیت علیهم السلام

 علی افضلی

محمدرضا آرمیون‏

چکیده

در اخبار مربوط به حوادث آغازین پیدایش گاهی به آفرینش اولیۀ تعدادی از عناصر پرداخته شده و گاهی به عوالم پیشین اشاره شده است. سخن در چیستی و ویژگی‏ ها و ترتّب در میان عوالم نخستین فارغ از بررسی ‏های عقلانی و استنادی به این اخبار، امری لازم و برجای‌مانده تلقّی می‏ شود. عالم «انوار» اولین عالمی است که به نور الهی منسوب بوده است که در آن، انوار خاصی تحت الهامات روح ‏القدس به تسبیح و تحمید الهی پرداخته ‏اند. این عالم به انوار خاصی اختصاص داشته و تقدم و ترتّب وجودی بر دیگر عوالم عمومی داشته است. اولین عالم فراگیر و همگانی، «ارواح» نام دارد که دوهزار سال پیش از مرحلۀ بعدی (ذرّی) آفریده شده است. در این عالم از فرصتی که برای ارواح فراهم گردیده، آزمون‏هایی برای تعیین گرایش ‏ها و جهت‏ گیری‏ های کلیِ آنان صورت گرفته است. بعد از مهیا شدن طینت حضرت آدم  نیز ابدان ذرّه‏ای شکل‏ گرفته که برای این ابدان تطورات وجودی نظیر ظلّی، شبحی و ذرّیِ خاص از این روایات قابل استنباط است. به این اشکال وجودی در یک معنای عام نیز عالم ذرّ اطلاق شده که در این فرصت به یکی از مراحل آن، به نام «عالم اظلال» اشاره می‏شود.

 واژگان کلیدی‏: عوالم پیشین، انوار، ارواح، اظلال و اشباح، عالم ذر.

************************************

مقاله 3: الاهیات سلبی و ایجابی در مدرسه فکری اصفهان           

رضا برنجکار

سیدمسیح شاه­چراغ

چکیده

مسئله تحقیق حاضر این است که مدرسۀ فکری اصفهان و جریان‌های اصلی آن، در معناشناسی صفات الهی، چه نوع الاهیاتی را بیان کرده‌اند. در مدرسۀ اصفهان با سه جریان اصلی فکری مواجه هستیم؛ جریان فلسفی به رهبری ملاصدرا، که در بحث معناشناسی صفات الهی، از الاهیات ایجابی دفاع می‌کند. جریان فکری به رهبری ملارجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمی، که به لحاظ اتخاذ برخی دیدگاه‌های کلامی، می‌تواند جریان کلامی نام گیرد، ضمن پذیرش نظریۀ نفی صفات، از الاهیات سلبی در مباحث معناشناسی صفات الهی دفاع می‌کند. جریان کلامی ـ حدیثی اصفهان، به نمایندگی علامه مجلسی، هرچند برخلاف ملارجبعلی و قاضی سعید، اصل صفت را برای ذات خداوند متعال اثبات می‌کند، اما به جهت تعقل‌ناپذیری صفات ذاتی خدای سبحان، در تبیین صفات باری تعالی از الاهیات سلبی بهره می‌گیرد.

 واژگان کلیدی: مدرسۀ اصفهان، الاهیات سلبی، الاهیات اثباتی، صفات ذات، عینیت صفات با ذات، نفی صفات، اشتراک لفظی و معنوی.

************************************

مقاله 4: امام رضا علیه السلام و مسئله رؤیت خداوند متعال

 محمدهادی توکلی

چکیده

بحث از امکان رؤیت خداوند که سابقه‌ای طولانی در میان ملل و نحل دارد، متجاوز از بیست بار در بیانات امام رضا علیه السلام مطرح شده است. دلالت ظاهر آیات قرآن و وجود برخی از روایات موجب عقیده برخی از مسلمین به امکان رؤیت بصری شد اما امام رضا علیه السلام صریحاً و همراه با استدلال‌‌‌‌‌های قرآنی و عقلی به نفی رؤیت بصری و وهمی در نسبت با خداوند پرداخت و آیات و روایات را به‌نحوی که مستلزم رؤیت بصری خداوند نباشند، تفسیر نمود. در عین حال حضرت در برخی موارد و در نسبت با مخاطبان خود، رؤیت قلبی خداوند را مطرح کرده و از معروفیت و مورد شناخت عموم بودن خداوند در نسبت با مخلوقات پرده برداشته، و به بیان چرایی احتجاب مخلوقات پرداخته است. در این نگارش مجموعه بیانات حضرت در بحث از رؤیت خداوند مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 واژگان کلیدی: رؤیت، علم ضروری، علم کسبی، علم حضوری.

************************************

مقاله 5: بررسی اعتبار رؤیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در خواب با نظر به امتناع تمثل شیطان به شکل حضرت

 علی‌اصغر نعیمی

چکیده

مسئله «رؤیا» از دیرباز مورد توجه علمای اسلام بوده و یکی از جهات مهم و بحث‌برانگیز آن، مسئله رؤیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در خواب است. برخی با توجه به این روایت حضرت که: «من رآنی فی المنام فقد رآنی فان الشیطان لا یتمثل بی» چنین رؤیایی را معتبر می‌دانند. در این مقاله برای پاسخ به این سؤال که آیا امتناع تمثل شیطان به شکل پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم می‌تواند دلیل اعتبار چنین رؤیایی باشد، حدیث «من رآنی» از جهت سند، دلالت، و نتیجۀ آن با ذکر نظریات علمای فریقین مورد بررسی قرار گرفته و در آخر با جداسازی حکم فقهی و اعتقادی از سایر ابواب، ارزش‌مندی رؤیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در خواب را نتیجه گرفته و آن را مختص صحابه یا کسی که قطع به رؤیت پیامبر داشته باشد، می‌داند.

 واژگان کلیدی: رؤیا، تمثل، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، شیطان.

************************************

مقاله 6: بررسی خاستگاه نظریۀ «صرفه» و آثار آن در مبانی معتزله و شیعه

محمدهادی قندهاری

زهرا پنبه‌پز

چکیده

دانشمندان اسلامی برای اثبات اعجاز قرآن کریم، اقوال متعددی را در قالب عنوان «وجوه اعجاز قرآن» بیان کرده‌اند. در میان این وجوه مذکور، وجهی موسوم به «صرفه» نیز به چشم می‌خورد که برخی قائل به آن شده‌اند. نظر آنان در این قول، آن است که قرآن به خودی ‌خود معجزه نیست و دیگران می‌توانند مانند آن را بیاورند، ولی خداوند مردم را از معارضه با قرآن بازداشته است. مقالۀ حاضر ضمن بیان جایگاه این نظریه در بین اندیشمندان معتزله و شیعه، به کنکاش دربارۀ خاستگاه این نظریه پرداخته و علت طرح چنین نظریه‌ای را بافت فرهنگی و دینی، نظریه‌پردازی‌ها و مجادلات جدّی کلامی و فقدان دلایل قوی و نیرومند برای دفاع از حقانیت قرآن و... در شرایط زمانی خاص دانسته است. در نهایت نیز با اشاره به پیامدهای این نظریه، ناسازگاری آن را با مبانی معتزله و شیعه اثبات کرده و آن را مورد نقد قرار داده است.

 واژگان کلیدی: صرفه، اعجاز، شیعه، معتزله، قرآن.

************************************

مقاله 7: بررسی انواع تحریف­ های حدیث ثقلین در منابع غیر شیعه

 عبدالرحمن باقرزاده

چکیده

کنکاش و جست‌وجو در منابع دینی، حاکی از بی­مهری گسترده، تحریف و سانسورِ آن دسته از اسنادی است که با تصریح یا اشاره، به جایگاه رفیع خاندان عصمت علیه السلام و مقام ولایت و امامت آن‌ها پرداخته‌اند. سؤال اين است كه آيا احاديث متواتری چون حدیث ثقلین از این تحریفات در امان ماندند؟ یافته­ها حاکی است که متأسفانه معتبرین احادیث اسلامی، مانند حدیث شریف ثقلین نیز از تیغ تحریف، محفوظ نمانده‌اند و دست‌های ناپاک با اغراض گوناگون، سعی در کم‌رنگ کردن پیام این حدیث و حتی از کار انداختن آن در موضوع ولایت و امامت برآمدند. این تحریف‌ها که گاهی به صورت لفظی و گاهی معنوی صورت پذیرفت، اعتراض برخی دانشمندان باانصاف اهل‌سنت را هم برانگیخت. با توجه به آثار بابرکت این حدیث در معرفی حقانیت مکتب شیعه و اثبات دست‌اندازی‌های مخالفان در آن، و ضرورت محافظت از سرمایه­های معنوی و دینی، بر آن شدیم تا با روش کتاب‌خانه­ ای و تکیه بر منابع معتبر عامه، نگاهی به برخی تحریفات صورت‌گرفته در حدیث مزبور داشته باشیم.

 واژگان کلیدی: ثقلین، تحریف، کتاب الله، عترت، سنت.